Ein Deutsches Requiem (Johannes Brahms)
Christiane Karg, Sopran
Michael Nagy, Bariton
MDR-Rundfunkchor
Nicolas Fink, Choreinstudierung
hr-Sinfonieorchester – Frankfurt Radio Symphony
David Zinman, Dirigent
hr-Sinfoniekonzert
Alte Oper Frankfurt, 11. Oktober 2019
Oefennummers. |
Bladmuziek: |
Brahms’ Ein deutsches Requiem
De première van ‘Ein deutsches Requiem’, op Goede Vrijdag 1868, betekende voor de toen 35 jaar oude Brahms zijn definitieve doorbraak als componist. De bekende criticus Hanslick schreef: “Sinds Bachs Mis in B mineur en Beethovens Missa Solemnis, is er niets gecomponeerd dat zich met Brahms’ Requiem kan meten”. Alom werd het werk ervaren als de bevestiging van de profetie van Schumann uit 1853 dat Brahms een van Duitslands grootste componisten zou worden.
De kiem voor het latere Requiem Schumanns vroege en tragische dood in 1856 vormde Brahms eerste inspiratie voor het Requiem. Sinds hun eerste ontmoeting in 1853 was Brahms kind aan huis geweest bij Robert en Clara Schumann. Er ontstond een hechte vriendschap tussen de rijpe veertiger Robert en de prille, knappe Johannes – en ook een levenslange liefde van Johannes voor Clara. Robert stimuleerde hem de Bijbel en de oude meesters te bestuderen. In die dagen leerde Brahms Bach kennen. Ook componeerde hij in 1854 een onvoltooid gebleven werk dat de kiem vormt voor zijn latere Requiem.
Menselijke context
Het idee een Requiem te componeren liet Brahms niet los. Vanaf 1861 zocht en vond hij teksten in de Lutherse Bijbel. Brahms wilde een niet-liturgische dodenmis schrijven die iedereen zou kunnen verstaan. De keuze van de teksten is opmerkelijk: nergens wordt verwezen naar Christus of het christelijk geloof. In antwoord op kritiek van Claus Reinthaler, koordirigent in Bremen, aangaande zijn tekstkeuze schreef Brahms onder meer: “Wat de titel betreft, beken ik dat ik achteraf ‘deutsches’ beter had kunnen vervangen door ‘menschliches’.” Brahms verwierp de christelijke dogma’s, maar omhelsde de essentiële, menselijke context van de Bijbel.
Traditie doorbreken
Tot circa 1850 waren er al zo’n tweeduizend requiems gecomponeerd. Steeds was de katholieke, Latijnse dodenmis het uitgangspunt. Daarin vormt het Dies Irae, het lugubere vers over de angst voor de Dag des Oordeels, een hoogtepunt. Brahms’ Requiem doorbreekt die traditie van godsangst en hellevrees. Zijn Requiem gedenkt niet zozeer de doden, maar ontmantelt de angst voor de dood, en biedt troost aan de overlevenden. Getuige bijvoorbeeld de zin waarmee het Requiem opent: ‘Selig sind, die da Leid tragen, denn sie sollen getröstet werden’ (Matthäus 5:4); de treurenden zullen worden getroost.
Bach met tranen
Het componeren van de muziek laat op zich wachten. Brahms concentreert zich op zijn carrière als concertpianist – ook van zijn eigen muziek – en creëert tal van nieuwe werken, ook vaak voor koor. In januari 1865 overlijdt plotseling zijn moeder. Johannes is er zeer door aangedaan. In de rouwtijd treft een bevriende cellist hem aan achter zijn vleugel, waarop hij Bach speelt terwijl hij met tranen op de wangen vertelt over zijn moeders dood.
Première
Hij neemt het werk aan het Requiem nu serieus en daadkrachtig ter hand. Al in april 1865 stuurt hij de pianoschetsen van het eerste en vierde deel naar Clara; “Ik hoop dat een Duitse tekst als deze je net zo aanspreekt als de gebruikelijke Latijnse.” Begin 1867 was het werk goeddeels af, maar Brahms bleef er aan sleutelen. Bij de succesvolle première in de Domkerk van Bremen waren zijn vader en veel vrienden aanwezig, inclusief Clara Schumann en Joseph Joachim.
Die laatste speelde onder meer de vioolsolo in de aria ‘Erbarme dich’ van Bach. Ook werden drie delen uit Händels ‘Messiah’ ten gehore gebracht – een inbreng van de dirigent van het koor, de eerder genoemde Claus Reinthaler, die graag een puur christelijk element aan het concert zag toegevoegd.
bron: Ronald Touw, eerste violist Residentie Orkest