Koorpartij-oefening

De Schöpfungsmesse of Missa in Bes ((Hob. XXII:13) is een in 1801 door Joseph Haydn gecomponeerde mis voor het hof van Prins Nicolaas II Esterházy.

Haydn schreef in totaal 14 missen. De Schöpfungsmesse is de dertiende mis die hij componeerde en de vijfde mis in de serie van zes late, symfonische missen die in Eisenstadt werden uitgevoerd in september en die samenhingen met de viering van de naamdag van de echtgenote van Nicolaas II, Prinses Maria Josepha Hermengilde Esterházy. Van de zes late missen voor Eisenstadt zijn er twee eveneens in de toonaard Bes gecomponeerd: de Theresienmesse en de Harmoniemesse.

Opus summum viri summi Joseph Haydn had Haydns tijdgenoot, de componist Johann Adam Hiller, op zijn exemplaar geschreven van de Schöpfungsmesse.

Haydn noteerde – uitzonderlijk - op de autograaf de datum waarop hij de compositie aanving: 28 juli 1801. De eerste uitvoering van het werk was op 13 september 1801, tevens het Feest van de Allerheiligste Naam van Maria (Mariä Namen) dat niet op een vaste datum valt maar op de zondag na 8 september.

De bijnaam die aan de mis is gegeven, Schöpfungsmesse, stamt uit de 19e eeuw. De naam is verbonden met een onbelangrijk detail in het werk: in het Gloria heeft Haydn de liturgische tekst Qui tollis peccata mundi getoonzet op de vrolijke melodie van het duet van Adam en Eva uit Die Schöpfung ("Der thauende Morgen, o wie ermüttert er!") (Hob.XXI:2). Het orkest citeert deze muziek uit Die Schöpfung met dezelfde instrumentatie, inclusief de hoornpartijen. Vervolgens zingt het koor in een plotselinge tempowisseling van adagio naar allegro Miserere nobis. De muzikale 'grap' werd niet gewaardeerd door keizerin Maria Theresia. Zij was een fervent verzamelaar van Haydns werken, maar voor haar moest Haydn dit gedeelte opnieuw componeren omdat zij de profane verwijzing niet kon waarderen: Haydn handhaafde in de wijziging overigens het tempo en de tempowisselingen maar het citaat uit Die Schöpfung is verwijderd.