Haydn | Mass in B flat major no.14 - Harmoniemesse
| Oefennummers. |
| Bladmuziek: |
Toelichting:
De Harmoniemesse of Missa in Bes (Hob. XXII:14) is een in 1802 door Joseph Haydn gecomponeerde mis voor het hof van Prins Nicolaas II Esterházy. De Harmoniemesse werd op 8 september 1802 in Eisenstadt voor het eerst uitgevoerd.
Haydn schreef in totaal 14 missen. De Harmoniemesse is de laatste mis die hij componeerde en de zesde mis in de serie van zes late, symfonische missen die in Eisenstadt werden uitgevoerd in september en die samenhingen met de viering van de naamdag van de echtgenote van Nicolaas II, Prinses Maria Josepha Hermengilde Esterházy. Van de zes late missen voor Eisenstadt zijn er twee eveneens in de toonaard Bes gecomponeerd: de Theresienmesse en de Schöpfungsmesse.
Datering en bijnaam[
De bijnaam Harmoniemesse is niet van Haydn, maar dateert uit de 19e eeuw. De bijnaam slaat op de instrumentale bezetting, met naast de strijkers een volledige blaassectie: in Oostenrijk noemde men muziek voor blaasinstrumenten Harmoniemusik. De naam kan ook slaan op de vooruitstrevende harmonische structuren.
Die structuren zijn duidelijk in het – zeer lange – Kyrie waarbij het koor met een fortissimo begint op het dissonante akkoord van een verminderde septiem, en bij het begin van de herhaling waar na een lange 'valse' voorbereiding op de dominant van de toonaard g klein het koor abrupt de tonica van Bes bevestigt. Ook in het Cruxifixus, Sanctus en Agnus Dei is Haydns harmonische wijze van schrijven zijn belangrijkste vorm van expressie.
Haydn was opgegroeid in de barokperiode met in de muziek het strikte contrapunt en het gebruik van retorische figuren in de melodielijn, maar aan het eind van zijn leven gebruikte hij een muzikale taal die al de kenmerken toonde van de Romantiek. Voor de Harmoniemesse is het grootste orkest van alle missen van Haydn nodig. Aan het begin van de 19e eeuw was het ongebruikelijk dat een mis door een volledige blaassectie werd begeleid en de bijnaam heeft ook betrekking op dit fenomeen, meer dan op de incidentele passages voor blaasinstrumenten
De mis is door Haydn tussen juni en september 1802 gecomponeerd. Het werk was voltooid voor uitvoering op 8 september, Maria Geboorte en naamdag van Prinses Maria Josepha.
Eerste uitvoering
Haydn, 70 jaar oud, dirigeerde op 8 september 1802 de eerste uitvoering van de mis, zijn laatste grote werk, in de Bergkirche te Eisenstadt. Het is de enige uitvoering van de Eisenstadtmissen waar een verslag van bestaat van een aanwezige. Prins Ludwig Starhemberg, diplomaat in Oostenrijkse dienst en ambassadeur aan het hof van St. James in Londen, beschrijft in zijn dagboek hoe het verblijf verliep tijdens de viering van de naamdag van Prinses Maria Josepha, inclusief de uitvoering van de mis:
"Woensdag 8 september. Het was de verjaardag van de prinses, dus om 10 uur gingen we in het volledige Eisenstadt-uniform naar haar huis en vervolgens in een grote optocht van veel auto's naar de mis. - Schitterende mis, nieuwe uitstekende muziek van de beroemde Haydn en onder leiding van hem (hij staat altijd ten dienste van de Prins)[...]Dan een immens en prachtig diner, even uitstekend als talrijk, muziek tijdens de maaltijd. Gezondheid van de prinses gedragen door de Prins, en beantwoord door de fanfares en de kanonnen, - verschillende daarna, zoals de mijne, en die van Haydn die bij ons dineerde en door mij was voorgesteld. Na het eten kleedden we ons aan voor het bal, dat werkelijk fantastisch was, zoals een hofbal, prinses Marie opende het met een menuet à quatre met haar dochter. Daarna hebben we gewoon gewalst. Donderdag 9 september. We zijn om 9.00 uur vertrokken voor de jacht, nadat we de hoorns hadden geheven. Daarna hadden we een prachtig concert onder leiding van Haydn en samengesteld uit de mooiste stukken uit de massa van de dag ervoor. Na het avondeten nam ik afscheid van de inwoners van Eisenstadt en keerde zeer tevreden over mijn reis om 4 uur 's ochtends terug naar mijn vader in de stad, en ging naar bed".
Haydn had de positie bereikt van een gevierde kunstenaar die, net als in Londen, in de hoogste sociale kringen foutief en op gelijke voet als de aristocraten en de diplomaten werden behandeld en tijdens het diner op vorstelijke wijze werd geëerd na zijn 40-jarige dienstverband bij door door van Esterhazy. Hoewel Haydn problemen ondervond met de compositie van zijn oratoria Die Schöpfung (1796-1798) en Die Jahreszeiten (1799-1801) en hij zichzelf beschreef als een "immer kränklicheren alten Knaben" bewees zijn laatste mis, waar hij "sehr mühesam fleißig"aan gewerkt, dat hij het vermogen nog had om zich met de meest recente ontwikkelingen en muziek bezig te houden